جایگاه شهادت شهود در شکایت اداره کار

نویسنده: علیرضا عینکیان | مشاور و کارشناس روابط کار

مقدمه — چرا شهادت مهم است؟

در بسیاری از اختلافات کارگری، مشکل اصلی «اثبات» است: اثبات اشتغال، اضافه‌کاری، سابقه‌ کاری یا اخراج غیرقانونی. وقتی مدارک کتبی کافی در دست نیست، کارگران معمولاً به شهادت همکاران یا افراد مطلع متوسل می‌شوند.
اما آیا این شهادت همان جایگاه و وزن اسناد رسمی را دارد؟ در دستگاه رسیدگی به اختلافات کار، پاسخ به این سؤال نیاز به تلاقی قانون و تجربه دارد.

مبنای قانونی؛ آیین دادرسی کار چه می‌گوید؟

در آیین دادرسی کار، ادله اثبات دعوی در مراجع حل اختلاف به ترتیب اقرار، اسناد و امارات است.
این آیین‌نامه تصریح می‌کند که گواهی گواهان در حد «اماره» پذیرفته می‌شود؛ یعنی نشانه یا قرینه‌ای که باید در کنار دلایل دیگر سنجیده شود.
به عبارت دیگر، شهادت در اداره کار می‌تواند به روشن شدن واقعیت کمک کند، اما به‌تنهایی جای مدارک رسمی را نمی‌گیرد.

شهادت در دادگاه عادی در مقایسه با اداره کار

در دادگاه‌های عمومی، شهادت شهود یکی از ادله‌ی اصلی اثبات دعوی است و قانون مدنی برای آن شرایط دقیقی تعیین کرده است؛ از جمله یقین شاهد، اتحاد مفاد شهادت، عدالت، ایمان و ذی‌نفع نبودن در موضوع.
اما در مراجع حل اختلاف اداره کار، این تشریفات وجود ندارد و اظهارات افراد مطلع بیشتر نقش تکمیلی یا اماره دارند.
به‌عنوان نمونه، اگر کارگری مدعی شود چند سال در کارگاهی کار کرده اما قرارداد ندارد، ممکن است هیأت از بازرس کار بخواهد از چند نفر از همکاران او تحقیق کند. این اظهارات تنها زمانی اثرگذار خواهند بود که با سایر شواهد مانند سابقه بیمه و فیش‌های پرداختی هماهنگ باشند.

تحقیق میدانی و قرار تحقیق

آیین دادرسی کار به هیأت‌های تشخیص و حل اختلاف اجازه می‌دهد در صورت لزوم قرار تحقیق صادر کنند.
در این حالت، بازرس کار یا مأمور تحقیق می‌تواند با بازدید از محل کار و گفت‌وگو با افراد مطلع، گزارشی از واقعیت‌ها تهیه کند.
بنابراین، هرچند «شهادت» به‌معنای رسمی در اداره کار وجود ندارد، اما گزارش‌ها و اظهارات افراد مطلع در جریان تحقیق میدانی در عمل همان نقش را ایفا می‌کنند.

نظر دیوان عدالت اداری و شورای نگهبان

در سال‌های اخیر، شکایتی در دیوان عدالت اداری برای ابطال ماده ۸۲ آیین دادرسی کار مطرح شد. موضوع شکایت این بود که عدم پذیرش شهادت شهود به‌عنوان دلیل مستقل، باعث تضییع حقوق کارگران می‌شود.
فقهای شورای نگهبان در پاسخ اعلام کردند:
«در صورت تحقق شرایط شرعی شهادت، مرجع رسیدگی‌کننده نمی‌تواند بدون ضرورت از آثار شهادت صرف‌نظر کند، زیرا ممکن است این امر موجب تضییع حق شود.»
با این حال، تا زمانی که اصلاح رسمی در آیین دادرسی کار صورت نگیرد، مراجع رسیدگی همچنان مطابق مقررات فعلی عمل می‌کنند.

چالش‌های عملی در استفاده از شهادت

1. فراموشی جزئیات: کارگرانی که سال‌ها بعد از ترک کار شکایت می‌کنند، ممکن است نتوانند شاهدی پیدا کنند که تاریخ‌ها و جزئیات را دقیق به یاد داشته باشد.
2. ترس از فشار شغلی: شاهدانی که هنوز در همان کارگاه مشغولند، معمولاً از ترس از دست دادن شغل از شهادت واقعی خودداری می‌کنند.
3. تعارض منافع: گاهی شاهدان منافع مالی یا شخصی با یکی از طرفین دارند و اظهارات‌شان بی‌طرفانه نیست.
4. نبود سازوکار احراز صلاحیت: برخلاف دادگاه‌ها، در اداره کار روشی رسمی برای بررسی صلاحیت اخلاقی یا بی‌غرضی شاهد وجود ندارد.

راهنمای عملی برای استفاده درست از شهادت

برای کارگران

1. پیش از طرح شکایت، تمام مدارک کتبی و الکترونیکی خود را جمع‌آوری کنید؛ شهادت باید در کنار مدارک قرار گیرد، نه به جای آنها.
2. شاهدانی انتخاب کنید که بی‌طرف، صادق و مطلع باشند؛ افرادی که دیگر در کارگاه نیستند معمولاً راحت‌تر واقعیت را بیان می‌کنند.
3. از شاهد بخواهید بیانیه کتبی کوتاه و روشن بنویسد که فقط شامل مواردی باشد که شخصاً دیده یا شنیده است.
4. اگر مأمور تحقیق برای بررسی پرونده اعزام شد، با ارائه‌ی اطلاعات تماس و توضیحات دقیق، فرآیند را تسهیل کنید.

برای کارفرمایان

1. ثبت و نگهداری مستندات مثل قراردادها، فیش‌های حقوقی و لیست بیمه، بهترین ابزار برای دفاع در برابر ادعاهای بدون مدرک است.
2. با شهود محترمانه برخورد کنید؛ تهدید یا فشار به آنها می‌تواند علیه شما تفسیر شود.
3. در پاسخ به ادعاها، شفاف و مستند رفتار کنید تا هیأت رسیدگی اطمینان پیدا کند که اطلاعات شما بر پایه‌ی واقعیت است.

چک‌لیست سریع برای جلسه هیأت یا تحقیق

پرسش‌های متداول

آیا شهادت بدون هیچ سندی کافی است؟
معمولاً خیر؛ شهادت به‌عنوان قرینه یا مکمل پذیرفته می‌شود و باید با سایر دلایل تأیید شود.

آیا می‌توان از همکاران سابق به عنوان شاهد استفاده کرد؟
بله، اما اگر آن افراد جزئیات تاریخی را به‌خوبی به یاد نداشته باشند یا با کارفرما اختلاف شخصی داشته باشند، ارزش شهادت کاهش پیدا می‌کند.

نگاه به آینده

با نظر شورای نگهبان درباره‌ی ماده ۸۲، احتمال دارد در آینده آیین دادرسی کار بازنگری شود تا جایگاه شهادت به‌صورت شفاف‌تر در آن تعریف گردد.
تا آن زمان، بهترین رویکرد این است که کارگران و کارفرمایان از ترکیب اسناد و شهادت برای اثبات واقعیت استفاده کنند.

نتیجه‌گیری — پیام عملی

شهادت شهود در پرونده‌های اداره کار، ابزاری ارزشمند اما تکمیلی است.
اگر می‌خواهید از شهادت برای احقاق حق استفاده کنید، آن را با مدارک قابل‌اتکا ترکیب کنید، شاهدان مطلع و بی‌طرف معرفی کنید و در فرآیند تحقیق حضور فعال داشته باشید.
برای کارفرمایان نیز بهترین اقدام، پیشگیری از اختلاف با ثبت دقیق سوابق کاری و مالی است.

در نهایت، آگاهی از جایگاه واقعی شهادت و نحوه‌ی درست استفاده از آن، کلید دستیابی به تصمیم عادلانه در دعاوی روابط کار است.

علیرضا عینکیان
مشاور و کارشناس روابط کار